Arkeler

Arkeler, Arkea (Yunanca αρχαία, "eskiler" ?den türetme; tekil olarak Arkaeum, Arkaean, veya Arkaeon), veya Arkebakteriler, canli organizmalarin bir ana bölümüdür.

Yabanci literatürde bu gruptaki canlilar Archaea veya Archaebacteria, grubun tek bir üyesi ise tekil olarak Archaeum, Archaean, veya Archaeon olarak adlandirilir

Arkeler, Ökaryotlar ve Bakteriler, üç-saha sisteminin (Ingilizce three domain system) temel gruplaridir. Bakteriler gibi arkaeler de çekirdegi olmayan tek hücreli canlilardir, yani prokaryotlardir (prokaryotlar alti-alemli siniflandirmada Monera olarak adlandirilirlar). Ilk tanimlanan arkaeler asiri ortamlarda bulunmus olmalarina ragmen sonradan hemen her habitatta raslanmislardir.
Habitatlar

Çogu arke, asiriseverdir (ekstremofil). Bazisi yüksek sicakliklarda, geyzerlerde veya deniz dibi sicak su kaynaklarinda olugu gibi, çogu zaman 100 °C?nin üstünde yasarlar. Digerleri çok soguk ortamlarda, veya asiri tuzlu, asit veya alkali ortamlarda bulunurlar. Buna karsin baska arkeler iliman sartlarda yasarlar (mezofil), bataklik, deniz suyu, toprak ve atik sularda bulunmuslardir. Çogu metanojenik bakteri gevis getiren hayvanlarin, insanlarin ve termitlerin sindirim sisteminde bulunur. Arkeler genelde diger organizmalar için zararsizdir ve hastalik etmeni olarak bilineni yoktur.

Arkeler tercih ettikleri habitatlarina göre üç gruba ayrilirlar. Bunlar tuzsevenler (halofiller), metanojenler ve isisevenlerdir (termofiller). Halofiller asiri tuzlu ortamlarda yasar. Metanojenler anaerobik ortamda yasarlar ve metan üretirler. Bunlar tortu tabakalarinda ve hayvanlarin bagirsaklarinda bulunurlar. Termofiller sicak su kaynaklari gibi yüksek sicaklikli yerlerde yasarlar. Bu gruplar mutlaka moleküler genetik yöntemlerle belirlenmis filojenilere uymayabilirler, tüm arkeleri kapsamayabilirler ve birbirlerini dislamayabilirler. Gene de, daha ayrintili çalismalara baslangiç olarak faydali sayilirlar.

Sekil

Arke hücrelerin çaplari 0.1 μm ila 15 μm?nin üstü arasinda degisir. Bazilari öbeklesir veya 200 μm?ye varan iplikçikler olusturabilir. Çok çesitli sekillere sahip olabilirler, küresel, çubuk, spiral, yumrulu, yassi kare sekilli veya dikdörtgen olabilirler.

Metabolizma

Metabolizmalari çok çesitlidir. Halobakteriler ATP üretmek için isik kullanirlar. Ama baska gruplar gibi, elektron tasima zinciri kullanarak fotosentez yapan bir arkae yoktur.

Evrim ve siniflandirma

Arkeler rRNA filojenetik agaçlarina göre iki ana gruba ayrilirlar, Euryarchaeota ve Crenarchaeota. Ancak yakin yillarda bu iki gruba ait olmayan bazi baska türler de kesfedilmistir.

Woese, arke, bakteri ve ökaryotlarin ortak bir atadan (progenot) türemis farkli evrimsel sülaleler oldugunu öne sürmüstür. Yunanca archae veya ?eski? anlaminda Arke isminin seçiminin arkasinda bu hipotez yatmaktadir. Daha sonra bu gruplari, her biri bir çok âlem içeren, bölge (domain) veya üst-âlem olarak tanimlamistir. Bu gruplandirma sistemi çok popüler olmus, ancak progenot fikri genel destek görmemektedir. Bazi biyologlar arkaebakteri ve ökaryotlarin özellesmis öbakterilerden türedigini öne sürmüslerdir.

Arkea ve Ökarya arasindaki iliski biyolojide önemli bir problem olarak sürmektedir. Yukarda belirtilen benzerlikler bir yana, birçok filogenetik agaç bu ikisini beraber gruplandirir. Bazilari ökaryotlari Crenarchaeota?lardan ziyade Euryarchaeota?lara yakin yerlestirir, hücre zari biyokimyasi aksini göstermesine ragmen. Thermatoga gibi bazi bakterilerde arke-benzeri genlerin kesfi aradaki iliskinin tanimlanmasini zorlastirmaktadir, çünkü yatay gen transferi olmus olmasi muhtemel görünmektedir. Bazilari ökaryotlarin bir arkeli ile bir öbakterinin kaynasmasiyla meydana geldigini öne sürmüslerdir, öyle ki birinci çekirdek, ikincisi ise sitoplazmayi olusturmustur. Bu hipotez genetik benzerlikleri açiklayabilmekte, ama hücre yapisini açiklamakta zorluklarla karsilasmaktadir.

Arkelerin bakterilerden farkliliklari rRNA gen dizinlerinin karsilistirilmasi sonucu ortaya çikmisti. Yukarida belirtilen problemlerin bazilari, gen dizinlerine tek basina bakmak yerine artik organizmalarin bütün genomlarinin karsilistirilmasi yoluyla çözülmeye çalisilmaktadir. 2006 Eylül ayi itibariyle 28 arke genom dizini tamamlanmis, 28?i ise kismen tamamlanmistir